Hüsrev TABAK, Today’s Zaman

Hüsrev Tabak, zëvëndës presidenti CESRAN (Qendrës Strategjike për Kërkime dhe Analiza), në një analizë botuar në gazetën më të madhe turke Today’s Zaman i kushton vëmendje deklaratës së ish futbollistit të famshëm Hakan Şükür, i cili deklaroi që ishte shqiptar.

Tabak përshkruan shkurt marrëdhëniet turko-shqiptare në vite, dhe thekson se shqiptarët në Turqi tashmë po zgjohen. Sipas tij Turqia duhet t’i kushtojë shjumë rëndësi shqiptarëve, sepse sipas tij ata tashmë shqiptarët janë grupi i tretë etnik më i përfaqësuar në Parlament, megjithëse përkatësia e tyre politike nuk ndjek një linjë etnike.

Zgjimi shqiptar: Krimbi është kthyer!

Deklaratat e artikuluara javën e kaluar nga Hakan Şükür, një ish-lojtar i njohur i futbollit dhe tani deputet në parlament, tërhoqi shumë vëmendje dhe i kujtoi publikut se në Turqi jetojnë shqiptarë etnikë. Şükür deklaroi:

“Për hir të unitetit kombëtar, diskurset racore duhen lënë mënjanë. Nëse ne i perceptojmë dallimet që kemi si ndarje dhe jo si diversitet, atëherë jemi ne ata që humbasim.

Për shembull, unë jam etnikisht shqiptar, dhe nga këndvështrimi i parë (nëse do të marrim etninë si faktorin primar që përcakton kombësinë), unë nuk jam turk. Por kjo gjë nuk na çon ne drejt së vërtetës. Duke bërë këtë, ne të gjithë do të jemi në kërkim të asaj çfarë është e drejtë. Në këtë pikë shteti duhet të jetë në kërkim të drejtësisë.”

Me sa duket ajo çfarë ai tha është në përputhje me vijën politike të partisë për Drejtësi dhe Zhvillim (Partia AK), dhe debatet se deklarata e Hakan Şükür do të thoshte se ai po refuzon pjesën turke të identitetit të tij, është tërësisht një marrëzi e medias.

Partia për Drejtësi dhe Zhvillim në Turqi është përpjekur gjatë për të lënë identitetin etnik jashtë vijës politike, për hir të unitetit kombëtar. Pas raportimeve mashtruese të mediave, Şükür doli për të konfirmuar qëndrimin e tij dhe vendosi theksin mbi “një komb, një atdhe, një flamur dhe një gjuhë” në fjalimin e tij shpjegues.

Konkluzioni që del nuk është njëanshmëria e medias kundër partisë që është në pushtet, ose qasja ndaj etnisë dhe diversitetit etnik. Përfundimi i vërtetë i këtij incidenti është se kjo ishte një thirrje për një zgjim të komunitetit shqiptar, identiteti etnik i të cilit ka mbetur nën sipërfaqen e shoqërisë për më shumë se gjashtë dekada në Turqi.

Rrënjët e multikulturalizmit në periudhën osmane

 Prania e shqiptarëve etnikë në Turqi është një trashëgimi e mbetur nga periudha e Perandorisë Osmane. Që nga fundi i shekullit të XIX-të, populli shqiptar në Ballkan emigroi për në zemër të Anatolisë, për shkak të luftërave dhe presioneve politike që kanë hasur vendet e tyre. Turqia, veçanërisht gjatë periudhës republikane, lejoi emigrimin e shqiptarëve etnikë në vend.

Historia Osmane, veçanërisht e shkruar nga nacionalistë, mallkon shpesh përfshirjen e shqiptarëve muslimanë në rebelimet e shekullit të XIX-të që rezultuan në toka të ndryshme në Ballkan, përfshirë këtu edhe Shqipërinë, në të cilat ushtria Osmane humbi kontrollin.

Nga ana tjetër, historia shqiptare akuzon osmanët se kanë shfrytëzuar Shqipërinë për më shumë se katër shekuj. Përveç kësaj, që kur shqiptarët luftuan dhe u çliruan nga osmanët, ato historikisht i kanë parë osmanët si “të tjerë” dhe Turqinë si pasardhësit e vetëm të këtyre “të tjerëve”.

Ndërkohë që të dyja palët kanë ndërtuar mite dhe armiqësi kombëtare që kanë mbetur në retorika të qarqeve dhe politika nacionaliste kombëtare, njerëzit e zakonshëm kanë vazhduar një marrëdhënie vëllazërore me njëri-tjetrin. Lidhjet ndërpersonale dhe transnacionale, të ndërtuara pas emigrimit masiv të shqiptarëve, sidomos nga Jugosllavia në Turqi, kanë luajtur rol të madh në këtë gjë.

Për këtë qëllim, Turqia pothuajse asnjëherë nuk ka pasur problem me shqiptarët si minoritet. Për këtë kanë luajtur rol dy faktorë. Në rradhë të parë, emigracioni i shqiptarëve u pranua nga Turqia sepse këta shqiptarë kishin deklaruar, përmes vizave që kishin marrë nga trupi diplomatik turk në Jugosllavi, se ata ishin etnikisht turq.

Kjo ishte pjesërisht e vërtetë, sepse ato mund të flisnin gjuhën turke; turqishtja ishte folur në vendin e tyre që në kohën kur ato kishin qenë të pushtuar nga osmanët.

Përveç kësaj kultura e tyre ishte e përzier me kulturën turke, dhe kështu nuk kishte shumë dallime jeta urbane shqiptare nga jeta urbane turke, dallimet ishin të dukshme vetëm në jetën që bëhej në fshat. Në fakt situata mbetet pothuajse e njëjtë edhe sot në Kosovë:

Afërsisht 200000 njerëz mund të flasin turqisht edhe pse vetëm një e katërta e tyre e deklarojnë veten etnikisht si turq. Në fund të fundit, për shkak se vala e emigrantëve që erdhën në Turqi deklaruan se ishin turq, dhe për shkak se ato ishin mirënjohës ndaj Turqisë, se ajo u hapi dyert dhe u mundësoi një mënyrë për të fituar jetesën, ato nuk kanë insistuar në njohjen e identitetit të tyre etnik autentik.

Së dyti, Turqia kurrë nuk ka lejuar që pakicat të flasin në skenën politike në mbrojtje të të drejtave të tyre etnike dhe ka qenë gjithmonë për asimilimin e minoriteteve në kombin turk. Shqiptarët, kanë qenë gjithmonë bashkëpunues për lulëzimin e Turqisë, ishin të lumtur të ishin pjesë e një kombi, himni i të cilit ishte shkruar nga një shqiptar, Mehmet Akif Ersoj.

 Ndikimi i shqiptarëve në punët e jashtme

Në jetën e përditshme, ne rrallë dëgjojmë për prezencën etnike shqiptare në Turqi. Ato të cilët e identifikojnë veten vullnetarisht si shqiptarë, sillen si një urë konstruktive mes Shqipërisë dhe Turqisë, apo Kosovës dhe Turqisë. Ashtu siç sugjeron edhe literatura ndërkombëtare në çlirimin e Kosovës nga sundimi serb, shqiptarët e Kosovës në Turqi kanë kontribuar shumë në marrëdhëniet Kosovë-Turqi gjatë vitit 1990, kur shqiptarët në Kosovë u tërhoqën nga institucionet shtetërore dhe sistemi arsimor, dhe filluan të angazhohen në sulmet rebele kundër Serbisë.

Roli i tyre në ndërtimin e marrëdhënieve mes Turqisë dhe Kosovës gjatë kohës të bombardimit të Serbisë nga NATO, ishte përsëri konstruktiv. Kjo gjë gjithashtu vazhdoi edhe pas pavarësisë së Kosovës.

Pamja e mësipërme tregon se shqiptarët kanë qenë njerëz besnikë të shtetit dhe kombit turk dhe se kjo besnikëri është krijuar nga shqiptarët duke lënë jashtë politikës përkatësinë dhe identitetin e tyre etnik. Deklaratat e Hakan Şükür verifikojnë pikërisht këtë gjë.

Megjithatë, duke parë anën tjetër të medaljes, ne do të marrim një ide më konkrete të vendit që zënë shqiptarët në trekëndëshin përkatësi etnike, besnikëri dhe kombësi. Gjatë kohës kur deklarata e Hakan Şükür u përfol shumë në mediat shqiptare, një figurë kyçe e komunitetit shqiptar në Turqi, presidenti i marrëdhënieve ndër parlamentare Turqi-Shqipëri dhe deputeti i Izmirit i partisë AK, Rıfat Sait, duke miratuar identitetin shqiptar të Hakan Şükür, deklaroi: “Unë jam shqiptar. Sot janë rreth 50 deputetë shqiptarë nga parti të ndryshme në Parlament.”

Në të vërtetë, kjo është diçka për të cilën publiku në Turqi nuk di gjë dhe nuk e ka dëgjuar më parë. Turqia ka vuajtur gjatë nga nacionalizmi ndonjëherë racist turk i ushqyer nga pushteti dhe forcat militariste të opozitës kurde, ndërkohë që këto dy forca zënë shumicën e vendeve në parlament. Shqiptarët janë grupi i tretë etnik më i përfaqësuar në Parlament, megjithëse përkatësia e tyre politike nuk ndjek një linjë etnike.

Kur kemi parasysh se besimtarët e identitetit etno-politik përpiqen për të përcaktuar kufijtë e grupit të tyre, pohimet e Rifat Sait marrin më shumë kuptim. Turqia është një vend multietnik, dhe grupet historikisht të shtypura (ose që kanë heshtur vullnetarisht) kanë mësuar shumë nga lufta etnike kurde për njohje ligjore.

Ata janë shumë të kujdesshëm për të mos qëndruar jashtë me pretendimet e hapura etnike, edhe pse në të kundërt, ato sillen në mënyrë bashkëpunuese dhe përpiqen që të perceptohen si një komunitet farefisnor, vëllezër që ndajnë një histori, kulturë dhe fe të përbashkët. Më saktësisht, ata përdorin pozitën e tyre si një urë mes vendit të tyre të origjinës dhe vendit pritës për të afirmuar përkatësinë e tyre etnike.

Shqiptarët në Turqi, dhe veçanërisht Rafat Sait, duke ruajtur një marrëdhënie të ngushtë me Kosovën dhe Shqipërinë, dhe duke i lidhur marrëdhëniet e këtyre vendeve me rrethanat e Turqisë, kanë futur një formë romani për njohjen e luftës etnike, nga e cila grupet e tjera etnike në Turqi mund të mësojnë më shumë.

Deklaratat e fundit në lidhje me praninë shqiptare në Turqi janë me të vërtetë një shenjë e një zgjimi politik që është mbështetur nga marrëdhëniet ndërshtetërore të Turqisë. Prandaj ky është një veprim në një kohë të përshtatshme që ndoshta mund të reflektojë në draftin e Kushtetutës së re.

 Elita shqiptare e Turqisë

 Jahja bej Dukagjini

Është një nga djemtë e familjes së Lekë Dukagjinit, që mund të jetë strehuar ose marrë peng dhe është rritur në oborrin e Sulltanit, dalluar si ushtarak i zoti. Ka marrë pjesë në luftimet që komandonte Sulltan Sulejman Kanuni në Tameshvar (Hungari).

Osman bej Dukagjini

Nipi i vezirit hero, Ahmet Pashë Dukagjinit, dhe biri i Mehmet Pashë Dukagjinit. Ai ishte dijetar i urtë e punoi si kadi në Stamboll. Hartoi veprën biografike “Kaditë e Stambollit”.

 Arkitekt Kasem Agai

Ka lindur në fshatin Grëmsh, të krahinës së Tomoricës. Rininë e parë e kaloi në Berat. Pastaj i ati e dërgoi në Stamboll për studime profesionale. U bë asistent pranë Koxha Mimar Sinanit (të madh) dhe Sedefqar Mehmet Elbasanit. Duke u dalluar në punime arkitekturale, më 1595 u afirmua arkitekt i pallatit. Më 1622 u bë kryearkitekt. Ka ndërtuar JENI XHAMI (Xhaminë e re) të Stambollit dhe ka edhe shumë vepra të tjera.

Kryemjeshtër Mehmet Isa

Është arkitekt me origjinë shqiptare, një nga kryemjeshtërit e Tyrbes së famshme TAXH-MAHAL në INDI. Mehmet Isai kishte lindur në Opar.

 Arkitekt Sinan Atik Agai

Ky arkitekt quhet edhe Sinan Isuf. Megjithëse nuk dihet plotësisht jeta e tij, shumë shkrimtarë thonë se Sinan Atiku ka qenë shqiptar, edukuar në pallatin osman. Ishte arkitekti që kishte ndërtuar XHAMINE FATIH të Stambollit.

Arkitekt Mehmet Sedefqar

Është marrë nga Elbasani më 1562 dhe u bë nxënësi dhe asistenti i Koxha Mimar Sinanit. Bëri studime në Rumeli dhe Lindje të Mesme. Në vitet 1597–1598 ai ishte drejtor i përgjithshëm i krojeve të Stambollit, ku shërbeu 8 vjet. Më 1606 u bë kryearkitekt, ndërtoi dhe zbukuroi mjaft faltore dhe pallate. Kryevepra e tij është Xhamia e Sulltan Ahmetit (Xhamia Blu).

Dedë Ismail Efendi

Ka lindur në Stamboll, por rrjedh nga një familje shqiptare. Babai i tij, Sulejman Agai, ishte shpërngulur nga Elbasani për në Stamboll. Kishte blerë një hamam dhe nga ky mbante mbiemrin Kosturi, që e shndërroi në Hamamizade (bir hamamxhiu).

Këngët e tij u pëlqyen edhe nga Oborri i Sulltanit. Më pas atë e emëruan kryemuzikant në Pallat. Këngët ishin me karakter popullor dhe hartuar me një turqishte të thjeshtë.

Kënga e titulluar “Fati im i zi, varet te flokët e tua”, u pëlqye shumë prej Sulltan Selimit. Dede Ismail Efendiu kishte kompozuar më tepër se 200 vepra muzikore. Sot kanë mbetur të paharruara dhe dëgjohen me kënaqësi, 160 këngë klasike turke.

Dijetarë të shquar turq, me origjinë shqiptare

 HALIL PASHA BUSHATI

Poet dhe dijetar

HUSEIN QAMIL BEJ TEPELENA

Nipi i Ali Pashë Tepelenës, poet, ka vepra të botuara dhe rreth 15 dorëshkrime.

SELIM SIRRI PASHA

Nipi Ali Pashë Tepelenës, poet lirik i dalluar

 MUSTAFA RESHIT SALIH PASHA

Lindi në Janinë, biri i Vezir Mehmet Aqif Pashës. Kishte hartuar poema filozofike.

HASAN HAKI PASHA

Ka lindur në Shkodër dhe padishahut i qe paraqitur me petka shqiptare. Shërbeu si zëvendësvali.

NUMAN MENEMENXHIOGLU

Diplomat i dalluar, shërbeu si ambasador në Paris në fillim të Luftës II Botërore. Deputet gjatë viteve 1955-1956 dhe 1957-´58.

 TURHAN PASHA

I lindur në Janinë, diplomat dhe burrë shteti. Në kohën osmane shërbeu si ambasador në Vjenë, Moskë, Madrid etj. Pas Luftës I Botërore mori pjesë në qeverinë shqiptare. Në Konferencën e Paqes, mbajtur në Paris më 25 shkurt 1919, mbrojti të drejtat shqiptare, duke bashkëpunuar me shumë delegacione të diasporës shqiptare.

Mehmet Akif Ersoy, shkrimtari i Himnit Kombëtar turk

I lindur më 1873, Mehmet Akif Ersoy edhe pse me profesion veterinar, kishte ndikim të madh në letërsi dhe rrethet fetare të periudhës së fundit të Perandorisë Osmane. Poemat e tij përmbledhin proza, derisa ai përdorte gjuhën e zakonshme edhe në vargjet e sofistikuara të poezive të tij. Përmbledhja e famshme e poemave të tij “Safahat”, lexohet me të madhe në Turqi. Mehmet Akif, babai i të cilit ishte një shqiptar nga Kosova dhe nëna e tij një turke, është lindur në Fatih të Stambollit më 1873. Ai kishte një jetë të thjesht dhe të stilit tradicional. Emri i tij origjinal është Mehmet Ragiyf. Ai jetoi në një kohë kur dëshpërimi dhe varfëria ishin në nivelin më të lartë në administratën e vendit, pas kapitullimit të Perandorisë Osmane. Akifi vdiq më 1936 në Stamboll por veprat e tij jetojnë edhe sot e kësaj dite.

Kryeministrat e Perandorisë Osmane me origjinë shqiptare

1. Zaganos Pasha

2. Gedik Ahmed Pasha

3. Davud Pasha

4. Dukakinzade Ahmed Pasha

5. Pargali Ibrahim Pasha

6. Ayas Mehmed Pasha

7. Çelebi Lutfi Pasha

8. Kara Ahmed Pasha

9. Lala Kara Mustafa Pasha

10. Koca Sinan Pasha

11. Serdar Ferhad Pasha

12. Yemisçi Hasan Pasha

13. Gumulcineli Damad Nasuh Pasha

14. Ohrili Huseyin Pasha

15. Mere Huseyin Pasha

16. Tabaniyassi Mehmed Pasha

17. Sultanzade Mehmed Pasha

18. Kara Dev Murad Pasha

19. Tarhoncu Ahmed Pasha

20. Zurnazen Mustafa Pasha

21. Koprulu Mehmed Pasha

22. Koprulu Fazıl Ahmed Pasha

23. Koprulu Fazıl Mustafa Pasha

24. Arabaci Ali Pasha

25. Amcazade Koprulu Huseyin Pasha

26. Koprulu Numan Pasha

27. Hacı Halil Pasha

28. Ivaz Mehmed Pasha

29. Ivazzade Halil Pasha

30. Alemdar Mustafa Pasha

31. Çavusbasi Memis Pasha

32. Mustafa Naili Pasha

33. Avlonyali Mehmed Ferid Pasha

34. Said Halim Pasha

35. Ahmed Izzet Pasha