Shkruar nga Ismet Azizi

Kur bisedohet ose kur debatohet me ndonjë serb, gjëja e parë që ai thotë për Sanxhakun, është se ky vend quhet Rashka dhe kurrsesi Sanxhak. Serbët thonë se fjala Sanxhak rrjedh nga turqishtja. Kanë të drejtë. 

Emri  i Sanxhakut  është një fjalë turke sikurse edhe 8742 fjalë të tjera turke që janë përvetësuar nga gjuha serbe, siç janë:sat, sapun, pare, rakija, delija, çekiq, makaze, jorgan, jastuk, hajduk  etj. Emri Sanxhak në turqisht do të thotë flamur apo bajrak.

Por, një fakt pak i njohur është se fjala Rashka (latinisht Rascio) nuk është me origjinë serbe, gjegjësisht sllave. Emri Rashka rrjedh nga kështjella e lashtë ilire Arsa pranë Novi  Pazarit.

Pra Serbët emrin Arsa e bënë Ras (Rasi i Vjetër) dhe më vonë e shëndrruan në Rashkë. Me të njëjtin emër është emërtuar një qytet 20 km në lindje të Novi Pazarit dhe lumi Rashka i cili buron jo larg kështjellës së lashtë ilire Arsa.

Për lumin Rashka dhe qytetin Rashka, akademiku Ejup Musheviq thotë se emri i lumit rrjedh nga fjala shqipe “rrasë”, pllakë guri. Mandej edhe për lumin  Ibër thotë se rrjedh nga fjala shqipe: i bardhë apo që shkumon.

Boshnjakët janë me prejardhje Ilire, ndërsa sanxhakasit shqiptarë të asimiluar, gjë që është dëshmuar gjenetikisht. Ilirët janë populli më i vjetër që ka jetuar në këto hapësira.

Dëshmi për këto konstatime janë emrat e shumë vendbanimeve, të lumenjve dhe maleve, siç janë vendbanimi Tutin (qyteti i Teutës), Pruzhanj (Prush-i), lumenjtë Tara, Ibri (i bardhë), Rashka (Arsa , rrasë), Lim (lum), Vapa (vapë-a), rrafshnalta e Peshterit (tersi, thatë-si), etj.

Gjithashtu, edhe emri Bosna (Boson) rrjedh nga gjuha ilire. Fjala ilire Bosona do të thotë lum. Filologu Anton Mayer për ermin Bosnja thotë se e ka bazë të lashtë indo-evropiane \"bas\" ose \"bhog\", që do të thotë \"rrjedhë ujore\".

Pra, Bosnja ka kuptim të njëjtë sikurse lumi . Disa burime romake në këtë drejtim përmendin fjalën ‘Bathinus flumen’ ose  ‘Bassinus ilir’, që do të thotë \"ujë i rrjedhshëm\".

Duke u bazuar në të dhënat e historianit grek,  Apianit,  të shekullit të erës sonë, prof. Imamoviq thotë se në territorin e sotëm të Bosnjës ka jetuar fisi ilir Posen, gjegjësisht Bosen. Këtë emër më vonë e  trashëguan  Boshnjakët mesjetarë gjegjësisht Bosanci (Bosanacët).

Disa hulumtues tjerë, emrin e  Bosnjës e vejnë  në lidhje me emrin e drejtuesit të famshëm të rezistencës  së armatosur ilire ndaj pushtuesve romake, i njohur si Baton ose Bato.

Fjala ”Slaven” vjen nga fjala latine “Sclav”, që do të thotë skllav (Eng.slave).
Popujt e lashtë në Bosnjë dhe Hercegovinë:
Ilirë 40%
Romanë 20%
Kelt 15%
Sllavë 15%
Hun 6%
Trakë 4%
 
Popujt e lashtë në Kroaci:
Ilirë 34%
Sllavë 20%
Kelt 18%
Roman 12%
Fenikas 8%
Popuj helen  8%

Këto janë të gjitha fakte që tregojnë se ilirët iu dhuruan  boshnjakëve kulturën, karakteristikat etnike e politike. Nëse nuk është ashtu atëherë shtrohet pyetja: ku janë ilirët që 4000 vite  jetuan në këto hapësira në kuadër të një mbretërie të vetme të madhe?

Duke aluduar në prejardhjen ilire të boshnjakëve Pavlo Ostoviq, anëtar i Komitetit Jugosllav gjatë Luftës së Parë Botërore, me një rast boshnjakëve iu kishte drejtuar: 

“Ju jeni boshnjak, por e keni lënë pas dore historinë e juaj para-turke. Nëse ju nuk e dëshironi këtë  histori si tuajën, atëherë serbët dhe kroatët do të thonë se është tyre “. Këto fjalë janë shënuar edhe nga H.Crnovrshanin dhe N. Sadikoviq në veprën e tyre “Sanxhaku, vend i skllavëruar”.

Sanxhaku ka një sipërfaqe prej 8.687 km katrorë dhe 530 000 banorë. Së fundmi ndahet në atë verior (në Serbi) dhe jugor (në Mal të Zi). Kryeqyteti është Pazari i Ri  (Novi Pazari).

Kufizohet me Serbinë, Malin e Zi, Republikën e Kosovës, Bosnjën dhe Hercegovinën dhe Shqipërinë. E përbëjnë këto komuna: Pazari i Ri, Tutini, Sjenica, Prijepole, Nova Varosh, Bijello Pole, Rozhaja, Plava, Plevle dhe Beranë.

Sanxhaku është një territor i veçantë administrativ. Në aspektin ushtarak emri “Sanxhak” do të thotë ” Flamur”. Gjatë sundimit otoman emri Sanxhak ka nënkuptuar territor ushtarak. Më vonë ky emër ka  paraqitë një territor të shkallës së dytë pas Vilajetit apo Pashallëkut.

Sipas shënimeve të viteve 1905-1906 në këtë Sanxhak jetonin 37,775 banorë. Shënimet japin të dhëna për përkatësin fetare të 27,980 banorëve mysliman (shqiptar) dhe  19,795 të krishterë (ortodoks - shqiptarë dhe serbë). Gjatë luftës së Dytë  Botërore Novi Pazari ishte nën mbrojtjen e forcave vullnetare të rajonit.

Më 4 nëntor 1941 forcat e armatosura çetnike i sulmojnë vendasit të cilëve ju vijnë në ndihmë rreth 3200 vullnetarë nga Rrafshi i Kosovës, Drenica dhe Rrafshi i Dukagjinit nën udhëheqjen e Shaban Polluzhës.